رابطه ورزش و تحصیل دانش آموزان

اگر چه مغز انسان بالغ فقط دو درصد از وزن بدن او را تشكيل مي‌دهد، ولي به تنهايي بيست درصد از انرژي جسماني را مصرف مي‌كند. انرژي مصرفي مغز از طريق خون پراكسيژن تدارك مي‌شود، اكسيژن مصرفي مورد نياز از طريق شش‌ها تأمين مي‌گردد. مغز انسان در هر ساعت به گردش 8 گالن خون يا در هر روز تقريباً 200 گالن (800 تا 600 ليتر) خون نياز دارد. توازن الكترونيكي مناسب براي كاركرد مغز از طريق آب بدن به دست مي‌آيد. براي حصول اين توازن، هر فرد بالغ بايد 6 تا 12 ليوان آب بنوشد. از دست دادن آب بدن در طول ساعات حضور دانش‌آموزان در كلاس درس عاملي براي آسيب‌هاي يادگيري، تنبلي و بي‌حالي است. (هانافورد 1995).

عامل حياتي ديگر براي كاركرد مطلوب مغز، اكسيژن است. بدون هواي تازه، نمي‌توان انتظار داشت كه مغز كاركرد بهينه‌اي داشته باشد. از اين رو، طراحي ساختمان مدارس و در پيش‌بيني تسهيلات و تجهيزات مدارس، نبايد تأمين هواي تازه كلاس‌هاي درس مورد غفلت قرار گيرد. هنگام يادگيري، سلول‌هاي مغز- نرون‌ها- اطلاعات را تقريباً با سرعتي بيش از 300 كيلومتر در ساعت انتقال داده يا مورد تبادل قرار مي‌دهند. هر نرون مي‌تواند هزاران سيگنال يا علامت را از ساير منابع نروني، بدون آن كه با آنها ارتباط داشته باشد، دريافت كند. نرون‌ها، پيام‌ها را بيشتر به صورت شيميايي تبادل مي‌كنند (جنسن 1998).

انرژي لازم براي فعاليت‌ نروني، انرژي الكتريكي و شيميايي است. ماهيت عمل نرون‌ها، مغز را به يك پردازشگر الكترو- شيميايي تبديل كرده است. الگوي يادگيري مغز از زمان تولد و بنا به ديدگاهي عمر از دوره جنيني آغاز مي‌شود. شيوه پاسخ وي و سازگاري فرد با محيط، نحوه زيست و يادگيري مغز را تعيين مي‌كند. الگوي يادگيري پايه‌گذاري شده را فرو بريزد. مدارس، يكي از مراكز عمده براي ايجاد تغيير در الگوهاي يادگيري دانش‌آموزان هستند.

بازي، ورزش، تجربيات عملي و انواع فعاليت‌هاي چالش‌برانگيز منبع اصلي يادگيري هستند. با اين همه‌، هنوز مدارس برخلاف الگوهاي يادگيري دانش‌آموزان طراحي مي‌شوند. براي نمونه، استخر شنا از محيط‌هاي محرك و چالش‌برانگيز براي كودكان ابتدايي و راهنمايي‌اند، ولي مدارس به ندرت به آن دسترسي دارند.

اهميت و نقش ورزش در تسريع روند يادگيري

هر دانش‌آموزي بارها و بارها در سالن‌هاي ورزشي ديوار حياط و راهروي مدارس، انواع رسانه‌هاي گروهي، كتاب‌ها و نشريات با عباراتي «عقل سالم در بدن سالم است» مواجه مي‌شود. با اين حال عده كمي از نوجوانان و جوانان حقيقت و معناي اصلي اين جمله را عملاً در زندگي خود به كار مي‌گيرند و اغلب آنها در برنامه‌هاي روزانه درس و ورزش را همراه هم تنظيم نمي‌كنند.

خانم صابره شوكتي، مربي ورزش يكي از دبيرستان‌هاي تهران در اين زمينه مي‌گويد: متأسفانه در كشور ما درس و ورزش به ندرت با يكديگر توأم مي‌شوند. اغلب آنها كه به پرورش نيروي بدني خود همت گماشته‌اند از پرداختن به قدرت فكري خويش غافلند و بيشتر دانش‌آموزان مستعد و پرتلاش نيز كه مدام به مطالعه و كار فكري مشغولند از نظر بدني در حد بسيار ضعيفي قرار دارند كه اين خود نيمي از تلاش شبانه‌روزي آنها را هدر مي‌دهد.

سلول‌هاي مغزي براي فعاليت‌ خود به 25 درصد از كل انرژي مورد استفاده بدن نياز دارند. آيا اين انرژي تنها به وسيله تغذيه و استراحت- به صورتي كه در بين دانش‌آموزان رايج است- تأمين مي‌شود؟

خانم نرگس سماوات، كارشناس در زمينه زيست‌شناسي و تغذيه در توضيح اين مطلب مي‌گويد: غذا خوردن با عجله شايع بين دانش‌آموزان بدون تحرك جسمي لازم، حتي اگر با استراحت كافي هم همراه باشد نمي‌تواند تأثير كاملي در رساندن ماده و انرژي مورد نياز بدن داشته باشد. در صورت نبودن برنامه‌ريزي صحيح براي انجام حركات ورزشي روزانه، مغز انرژي كافي در اختيار ندارد زيرا تلاشي براي به جريان انداختن و تنظيم و گستردن انرژي به تناسب نياز هر قسمت از بدن- خصوصاً مغز- صورت نگرفته است.

علاوه‌بر اين كم‌تحركي و رخوت جسمي از آن، تأثير مستقيم بر روي روح و روان و اعصاب دارد و ذهن را نيز به سمت خستگي و ناتواني هدايت مي‌كند كه نتيجه همه اينها بالقوه ماندن بسياري از قابليت‌هاي ذهني و استعدادهاي محصلان در يادگيري است.

اغلب اوقات دانش‌آموزان خمود و بي‌حوصله و با اكراه به سوي انبوه كتاب‌هايشان مي‌روند و سعي مي‌كنند خلل هميشگي ناشي از عدم تحرك بدني را با فشار آوردن بي‌مورد به ذهن و انواع و اقسام روش‌هاي يادگيري جبران كنند در حالي كه راه بسيار ساده‌تر و سالم‌تري مانند ورزش مي‌توانند علاوه‌بر سلامت، نشاط و افزايش فعاليت ذهني، شور و اشتياق آنان را نسبت به درس خواندن تضمين كند. براي اينكه مغز به خوبي از عهده يادگيري و حفظ مطالب درسي برآيد، علاوه‌بر رساندن مواد غذايي و انرژي كافي بايد از خوني پاك و غني از اكسيژن تغذيه شود.

بدين منظور بايد شش‌ها كاملاً از هوا پر و خالي شوند بنابراين دانش‌آموزان بايد ريه‌هاي خود را نيز نيرومند كنند و اين كار نيز به وسيله ورزش ميسر است. هر حركت ورزشي خواص و نتايج خاص خود را دارد و اين‌گونه نيست كه ورزش فقط ماهيچه‌ها را قوي كند. معلمين ورزش در مدارس بايد خواص هر حركت را نيز به محصلين خود آموزش دهند تا آنها با آگاهي كامل از نتايج سودمند ورزش بهره‌مند شوند. در ضمن براي رساندن اكسيژن كافي به سلول‌هاي مغزي دانش‌آموزان بايد ياد بگيرند كه صحيح و اصولي تنفس كنند و با عادت دادن شش‌ها به نحوه مطلوب بازده تنفسي خود را افزايش دهند.

ورزش نخستين پرونده احساسات و ادراكات آدمي است. دانش و زيبايي در تندرستي است و تندرستي حقيقي به وسيله ورزش و گردش و غذاي سالم، مقوي و منظم حاصل مي‌شود. ورزش خون را به نسبت به تمام اعضاي بدن به عضلات دست و پا و گردن و كمر به خصوص اعصاب مي‌رساند و در تمام بدن خون را به جريان درمي‌آورد.

برخي از دانش‌آموزان ممكن است ديرتر يا زودتر از دو ماه به ورزش صبحگاهي عادت نمايند و بالاخره اين اقدام مفيد عادت و طبيعت ثانوي آنان خواهد شد. ورزشي كه دختران مي‌نمايند نبايد ورزش‌هاي سنگين قهرماني باشد بلكه آنان بايد در مدرسه بيشتر تنيس روي ميز و بازي‌هاي توپ‌دار مثل واليبال و بسكتبال و ورزش‌هاي سبك ديگر نمايند و با اسباب‌هاي ورزشي سنگين مانند هالتر و دمبل كار نداشته باشند.

بنابراين بهتر آن است كه محصلان خود به فكر تنظيم فعاليت‌هاي ذهني و جسمي خويش باشند و با تصميم‌گيري و به كار بستن اراده، روي آوردن به ورزش و توأم كردن آن با تحصيل از سنگيني بار مشكلاتي كه بر روح و ذهنشان انباشته‌اند بكاهند و به تجربه عيني دريابند كه در صورت هماهنگ كردن اين دو با صرف همان وقت و همان كار ذهني در عرصه يادگيري به نتايجي چند برابر مطلوب‌تر از قبل دست خواهند يافت و در نهايت با ذهني بازتر و بسيار راحت‌تر از استعدادهاي خود بهره‌برداري خواهند كرد.

فعاليت‌هاي جسماني و افزايش عملكرد تحصيلي

براي رشد كاركرد‌هاي مغزي، فعاليت‌ جسماني بسيار حائز اهميت است. فعاليت‌هايي چون دويدن، پريدن، جهيدن، شنا كردن سبب تقويت عقده‌هاي پايه، مخچه و جسم پينه‌اي مي‌شود. ورزش و تمرين بدني، اكسيژن زيادي را به مغز مي‌رساند و بر ميزان ارتباط بين نروني مي‌افزايد. يادگيري از طريق پياده‌روي، حركات كششي و ساير فعاليت‌هاي جسماني ارتقاء يافته و تقويت مي‌گردد. (جنسن 1998)

يافته‌هاي يك پژوهش‌ علوم تربيتي حاكي از آن است كه ورزش عملكرد تحصيلي دانش‌آموزان را افزايش مي‌دهد. با توجه دقيق‌تر به نتايج تحقيق مي‌توان نتيجه گرفت كه صرف وقت بيشتر براي ورزش نه تنها هيچ‌گونه اثر سويي بر عملكرد تحصيلي و هوش نداشته است، بلكه در بيشتر موارد باعث عملكرد تحصيلي بهتر دانش‌آموزان نيز شده است.